نویسنده: دکتر محمود نجم آبادی




 

تمام کارکنان بیمارستان ها از رئیس و اطباء و ناظر و دارو ساز (یا داروسازان) و رگ زنان و آبگیران (مائیین) و تهیه کنندگان دارو (نسخه پیچ ها) و خدام و مباشران و فراش ها حقوقی علی قدر مراتبهم از موقوفات و بیت المال و گاهی از پادشاهان و خلفاء و وزراء و امثال آن ها دریافت می کردند. این حقوق یا وظیفه ماهانه و یا سالانه بود که در برابر خدمت به آنان پرداخت می شد. از آن گذشته اغلب اطباء علاو بر مستمری و وظیفه مزبور از شخص سلطان و یا خلیفه یا وزیر و ایضاً از نزدیکان و خواص آنان عطیه وصله و حق الزحمه و امثال آن ها دریافت می داشتند. نمونه ی کامل این پزشکان جبرائیل فرزند بختیشوع بود که در سال از مقرری ماهانه و مقرری خاص در ماه محرم و بابت قیمت البسه و خون گرفتن از هارون الرشید (که سالی دو مرتبه انجام می داد) و برای شرب دارو (دو مرتبه در سال) و حق الزحمه از اطرافیان رشید که عبارت بودند از: عباسه خواهر رشید و فاطمه ام محمد و ابراهیم بن عثمان و فضل بن ربیع و جعفر برمکی و یحیی بن خالد و فضل بن یحیی و سایر برامکه و سایر عوایدی که از جندی شاپور و بصره و شوش و خرج سفر و لباس و پارچه های مخصوصی به نام قصب طرازی (پارچه ی زردوزی) و پارچه های الوان یمانی و نصیبی و طیلسان و پوست سمور و راسو و قاقم و انعام در ایام روزه مسیحیان و لباس های رنگارنگ وصله در روز عید فطر و بابت خانه ها و باغ ها و تفرج گاه ها و غلام و کنیز و شترهای جمازه و آلات و اسباب و ادوات و لوازم و عایدات دیه ها و مزارع و طلا و جواهر آلات و بسیاری درآمدهای دیگر در سال بالغ بر چندین میلیون درهم می گردید.(1)
«ابن ابی اصیبعه گوید: آن چه که جبرئیل برای خود در سال خرج کرده تقریباً هزار هزار و دویست هزار درهم که جمع آن در بیست و سه سال خدمت بیست و هفت هزار هزار و ششصد هزار درهم می گردید.
«در خزانه ی جبرئیل طوماری (نوشته) دیده شد که به خط مشی منشی جبرئیل بود اصطلاحاتی به خط جبرئیل و مربوط به زمانی است که در خدمت رشید بوده، که در آن یاد داشت هائی کرده و مستمری های خود را مطابق رسومی که از رشید و مردم می گرفته شرح داده است، که در بالا مذکور افتاد.
«جبرئیل به مأمون سفارش پسرش بختیشوع را کرد و او را (مأمون) در این امر وصی خود قرار داد. مأمون هم بختیشوع را وصی قرار داد و اموال پدرش را به او تسلیم کرد و هیچ گونه اعتراضی نسبت به مال و پس اندازش که نهصد هزار دینار داشت نکرد»(2).
در میان اطباء اسلامی هیچ طبیبی تمول و مکنت و مال جبرئیل را نداشت، تا آنجا که تمول وی با خلیفه تقریباً برابری می کرد. ایضاً خواجه رشید الدین فضل الله وزیر نیز تمولی کم نظیر داشت که شرح آن در جلد سوم کتاب خواهد آمد.
در زمان واثق بر اثر تحریکاتی که از طرف دشمنان پسر جبرئیل (یعنی بختیشوع) به عمل آمد و از طرفی بختیشوع بر خود بسیار می بالید و به اصطلاح بر متوکل ناز می فروخت، متوکل او را ذلیل ساخت و املاکش را مصادره کرد و بعداً بر اثر قولنجی که به خلیفه عارض گردید و توسط بختیشوع درمان یافت؛ وی (بختیشوع) به مقام اول خود بازگشت و باز بر اثر پیشآمد ناگواری مورد خشم خلیفه قرار گرفت. تفصیل این مقال نتیجه ی دعوتی بود که بختیشوع از متوکل کرد و چون خلیفه دستگاه او را دید، بر اثر تحریکات اطرافیان خلیفه و رفتار بختیشوع مورد غضب خلیفه قرار گرفت. متوکل دستور داد خزانه و انبار بختیشوع را مهر و موم کنند. شرح این داستان بسیار خواندنی است که اگر بخواهیم به تمام آن بپردازیم مطلب به درازا کشد.(3)
شرح بالا که مختصری از داستان مفصل طبابت در تمدن اسلامی درباره حقوق و مستمری و صله و انعام و بخشش ها و سایر درآمدهای اطباء اسلامی است از آن جهت آمد، تا دانسته شود که وضع و مقام آنان در دربار سلاطین و خلفاء و وزراء و امراء و بزرگان به چه نحو بوده است.
در بیمارستان عضدی نیز حقوق و مزایای اطباء اعم از مستمری ماهانه و انعام ها و بخشش ها و صلات و امثال آن ها بسیار قابل توجه بود.
اما حق الزحمه و حق العمل و حق القدم و سایر حقوق اطباء بر حسب شهرت و مقام علمی و مهارت آن ها متفاوت بود.

پی نوشت ها :

1. «عیون الانباء تألیف ابن ابی اصیبعه جلد اول و تاریخ الحکما قفطی و ترجمه ی عیون الانباء توسط شادروان سید جعفر غضبان و دکتر محمود نجم آبادی در شرح حال جبرئیل فرزند بختیشوع تهران 1349شمسی.
2. ر ک به عیون الانباء ابن ابی اصیبعه جلد اول و ترجمه ی آن توسط شادروان سید جعفر غضبان و دکتر محمود نجم آبادی در شرح حال جبرئیل بن بختیشوع.
3. رجوع شود به ترجمه ی عیون الانباء توسط شادروان سید جعفر غضبان و دکتر محمود نجم آبادی در شرح حال بختیشوع فرزند جبرئیل صفحات 351 تا 365.

منبع :نجم آبادی، محمود؛ تاریخ طب در ایران پس از اسلام (از ظهور اسلام تا دوران مغول)، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ سوم 1375.